Сиёсати иҷтимоӣ ба рушди равандҳо ва шаклҳои ташкили ҳаёти аҳолӣ ва истеҳсолоти ҷамъиятӣ аз нуқтаи назари шароити меҳнат, зиндагӣ ва истироҳати шахс, инчунин дар маҷмӯъ рушди шахсият нигаронида шудааст.
Ҷузъи муҳими сиёсати иҷтимоӣ – сиёсати демографӣ мебошад, ки дахолати фаъоли мақомоти давлатиро бо истифода аз равишҳои иқтисодӣ, маъмурӣ, ҳуқуқӣ ва таблиғотӣ, инчунин дар ҷараёни ҳаракати табиӣ ва механикӣ (равандҳои муҳоҷират) -и аҳолӣ барои ноил шудан ба ҳадафҳои худ таъмин менамояд.
Сиёсати иҷтимоӣ самти муайянкунандаи сиёсати дохилии давлат мебошад. Он ҳифзи ҳуқуқҳои инсонро таъмин менамояд, барои такрористеҳсолкунии васеи фаъолияти шахс аз ҷониби инсон ва суботи системаи иҷтимоӣ замина фароҳам меорад. Сиёсати иҷтимоии ҳар як давлат муайян кардани тамоюлҳои амиқи рушдро дар тамоми соҳаҳои ҳаёти иҷтимоӣ-сиёсӣ пешбинӣ менамояд, ки рушди мавҷудият ва амнияти иҷтимоии инсон ва таъсири мақсадноки субъектҳои танзимкунандаро ба онҳо муайян мекунад. Сиёсати иҷтимоӣ ин низоми тадбирҳои идоракунӣ, ташкилӣ, танзимӣ, худтанзимкунӣ, принсипҳо ва заминаҳое мебошад, ки барои таъмини сатҳи муайяни сифати зиндагӣ, ҳифзи иҷтимоии табақаҳои камбизоати аҳолӣ, кафолати амнияти иҷтимоӣ дар ҷомеа нигаронида шудаанд.
Дар Тоҷикистон ташкилотҳои хусусӣ, ҷамъиятӣ ва давлатие мавҷуданд, ки ба соҳаҳои иҷтимоӣ ва бозори истеъмолӣ хизмат мерасонанд. Мақсади асосии онҳо ба назар гирифтани эҳтиёҷоти шаҳрвандон аст, ки аз меъёрҳои арзишҳои ахлоқӣ ва равони дар ҷомеа қабулшуда вобастаанд ва қонеъ кардани ин талабот тавассути ислоҳоти ҳифзи иҷтимоӣ, маориф, тандурустӣ, манзил, ҳифзи муҳити зист, ҳифзи ҳуқуқи инсон ва ба маънои васеъ – ҳимояи манфиатҳои истеъмолкунандагон сурат мегирад. Мо тадриҷан ин системаҳоро ба шароити бозор мутобиқ карда истода, вазифа ва сохтори ҷомеаи худро тағйир медиҳем ва ин дар навбати худ ба ноил шудан ба макронишондиҳандаҳои асосии истеъмол, ки ба вазифаи рушди иҷтимоӣ тобеъ мебошанд, мусоидат мекунад.
Бо мақсади таъмин намудани рушди иқтисодиёти бозаргонӣ дар чанд соли охир сохторҳои куллан нави ташкилӣ таъсис ёфта, суботи пулӣ ва молиявӣ ба даст оварда шуд ва дар мубориза бо болоравии таваррум муваффақиятҳои муайян ба даст омаданд. Вале, мутаасифона, ин раванд бо паст шудани сатҳи истеҳсолот, афзоиши бекорӣ, сари вақт пардохт накардани музди меҳнат, нафақа, стипендия, кам шудани маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ дар бахши воқеии иқтисодиёт ва коҳиш ёфани талабот ва пардохтпазирии аҳолӣ ҳамрадиф гардид. Дар Тоҷикистон барои беҳтар кардани вазъи моддии аҳолӣ тавассути афзоиши ҳавасмандӣ ба кор ҳамчун манбаи асосии даромад, татбиқи сиёсати фаъоли бокортаъминкунӣ, фароҳам овардани шароити мусоид барои амал ва афзоиши демографии аҳолӣ, ислоҳоти низоми нафақа ва суғуртаи иҷтимоӣ, кумаки иҷтимоӣ, кумаки унвонии иҷтимоӣ ба гурӯҳҳои камдаромад, ҳифзи иҷтимоии шаҳрвандоне, ки дар натиҷаи офати Чернобил зарар дидаанд ва амсоли он амалӣ гардиданд.
Умуман, сиёсати иҷтимоиро метавон ҳамчун яке аз ҷузъҳои сиёсати миллӣ муайян кард, ки дар барномаҳои иҷтимоӣ ва амалияи иҷтимоӣ барои қонеъ кардани ниёзҳои иҷтимоии шаҳрвандон ҳамчун маҷмӯи намудҳои гуногуни чорабиниҳо, шаклҳои фаъолияти субъектҳои ҳаёти ҷамъиятию – сиёсӣ манфиатҳои шахс ва ҷомеаро инъикос мекунанд ва барои фаъолияти муқаррарии иҷтимоии вай ҳаётан муҳим мебошанд. Аз ин рў, мо метавонем самтҳои асосии сиёсати иҷтимоии ҷумҳуриро ба тариқи зайл ҷудо кунем:
- баланд бардоштани сатҳи некӯаҳволии мардум тавассути саҳми меҳнати шахсӣ, соҳибкорӣ ва фаъолнокии корӣ;
- таъминоти дахлдори кумакҳои иҷтимоӣ дар ҳолати бекорӣ, ҳифзи кор ва бозомӯзии шахсоне, ки ҷои кории худро аз даст додаанд;
- гузаронидани ислоҳоти нафақа, ки бо дар назардошти саҳми меҳнати корманд системаи одилонаи пардохти нафақаро таъмин мекунад;
- расонидани кумакҳои унвонии иҷтимоӣ ба шахсони камбизоат бо пули нақд ва пардохтҳои аслӣ ;
- мусоидат ба ҳифзи ҳамаҷонибаи неруи зеҳнии ҷомеа, истифодаи самаранок ва афзун намудани он;
- таъмини маблағгузории устувор ва дастгирии давлатии рушди соҳаҳои иҷтимоӣ (маориф, илм, фарҳанг ва ғайра.);
- дастгирии васеи оила, модар ва кӯдак.
Воситаи татбиқи сиёсати иҷтимоии давлат ин системаи ҳифзи иҷтимоӣ ва кафолатҳои иҷтимоӣ мебошад. Ҳифзи иҷтимоӣ як системаи чорабиниҳои давлатӣ оид ба таъмини мақоми арзандаи моддӣ ва иҷтимоии шаҳрвандон мебошад. Кафолатҳои иҷтимоӣ – системаи ӯҳдадориҳои давлат дар назди шаҳрвандон дар мавриди қонеъ сохтани ниёзҳои иҷтимоии онҳо мебошанд. Ҳифзи иҷтимоии аҳолии аз ҷиҳати иқтисодӣ фаъол дар самтҳои зерин амалӣ карда мешавад:
- аввалан, инҳо чораҳои давлатие мебошанд, ки ба омодасозии мутахассисони баландихтисос алоќаманданд;
- дуюм, чораҳое, ки имкони амалигардонии қобилияти ҳар касро дар равандҳои фаъолияти меҳнатӣ ва истеҳсолӣ ва раванди чунин фаъолият таъмин мекунанд;
- сеюм, тадбирҳо оид ба ташкили ҷойҳои нави корӣ ва дастгирии коргароне, ки ҷойи кории худро аз даст додаанд.
Унсурҳои асосии системаи кафолатҳои иҷтимоӣ эътирофи хусусияти ҳатмии таҳсилоти умумӣ ва ройгон, пешбурди қобилияти шахсӣ дар ҷараёни фаъолияти меҳнатӣ, пешгирии меҳнати маҷбурӣ ва кафолати то ҳадди аққал расонидани талафот дар натиҷаи фаъолияти меҳнатӣ мебошанд.
Дар амалисозии сиёсати иҷтимоӣ усулҳои гуногун истифода мегарданд. Муносибати иҷтимоӣ ба он асос ёфтааст, ки ҷомеа метавонад даромадҳои ҳар як шаҳрвандро на камтар аз ҳадди камбизоатӣ кафолат диҳад. Муносибати бозорӣ ба он асос ёфтааст, ки ҷомеа уҳдадориро танҳо барои фароҳам овардани шароит ба ҳар як узви ҷомеа барои муайян кардани фаъолияти иқтисодӣ ва гирифтани даромад ба зимма мегирад.
Ташаккули низоми нави иқтисодӣ дар заминаи муносибатҳои бозаргонӣ мустақиман ба такмили сиёсати мавҷудаи иҷтимоӣ вобаста аст. Дар марҳалаҳои муайяни таҳаввулоти бозорӣ (ҳангоми ба даст овардани истиќлолият) дар ҷумҳурӣ, озодкунии иқтисодиёт ва фаъолияти иқтисодии хориҷӣ амалӣ шуданд, ҷараёни хусусигардонӣ идома ёфт, системаи маъмурию фармонфармоии идоракунӣ дар ҳама сатҳҳо амалан аз байн бурда шуд. Бахши ғайридавлатии иқтисодиёт, сохторҳои молиявӣ ва бонкӣ, асъор, биржаҳои фондӣ ва бозори коғазҳои қиматнок асосан ташаккул ёфтаанд.
Мутаассифона, чораҳои ҷубронкунандаи индексатсияи музди меҳнат ва кумакҳои иҷтимоӣ аз болоравии нархи истеъмолӣ хеле қафо монданд. Имтиёзҳо ва пардохтҳои зиёди иҷтимоӣ аксар вақт барои исботи мавҷудияти аломатҳои идоракунӣ, инчунин бо дарназардошти вазъи воқеии молиявии табақаҳои гуногуни аҳолӣ ва қобилияти онҳо барои таъминоти некуаҳволии онҳо пешниҳод карда мешуданд. Ин боиси вобастагии иҷтимоӣ дар ҷомеа гардид ва имкони расонидани кумакро ба онҳое, ки воқеан талаб мекунанд, кам кард. Сипас ҳифзи иҷтимоии табақаҳои ниёзманди аҳолӣ – кӯдакон, нафақахӯрон, маъюбон, шахсони танҳо, оилаҳои калон ва бекорон бад шуд. Сатҳи ҳуқуқҳои иҷтимоӣ ва меҳнатӣ ва кафолатҳои иҷтимоии бисёре аз шаҳрвандон коҳиш ёфт. Ҳамзамон, мушкили ташаккули сиёсати нави иҷтимоӣ на танҳо дар тақвияти ҳифзи иҷтимоии гурӯҳҳои алоҳидаи аҳолӣ (нафақахӯрон, донишҷӯён, маъюбон, оилаҳои сершумор ва ғайра) мебошад. Дар шароити бозор ҳар як шахси қобили меҳнат бояд худаш некуаҳволии оилаи худро таъмин кунад. Бо вуҷуди ин, заминаҳои дахлдори макроиқтисодӣ барои ташкили системаи худтаъминкунии моддӣ заруранд. Таъсиси чунин заминаҳо ҷузъи муҳимтарини танзими давлатии сиёсати иҷтимоӣ мебошад.
Таҷрибаи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки фароҳам овардани заминаҳои макроиқтисодӣ, ки ба худтаъминкунии моддии одамони қобили меҳнат мусоидат мекунанд, воситаи самарабахши ҳифзи иҷтимоӣ дар Аврупои Ғарбӣ, хусусан дар кишварҳои скандинавӣ мебошад. Дар аксари кишварҳое, ки иқтисодиёти бозаргонӣ пешрафтааст, кафолат дар нисбати сатҳи даромад, низоми умумидавлатии танзими шуғл, омӯзиш ва бозомӯзии кадрҳо ва ғайра амал мекунанд.
Ҳамин тавр, ҳадафи асосии сиёсати иҷтимоии иқтисоди бозаргонӣ аз байн бурдани тамоми маҳдудиятҳо дар роҳи фаъолияти озоди иқтисодӣ мебошад, то ки ҳар як корманд, ҳар як коллективи меҳнатӣ мувофиқи саҳми воқеии худ ба афзоиши сарвати иҷтимоӣ, даромад ба даст орад. Ҳадафи сиёсати иҷтимоии давлат аз таъмини устуворӣ, роҳ надодан ба бетартибӣ ва саркӯбии фаъолияти ҷомеа, ноил шудан ба ризояти иҷтимоӣ ва якпорчагии иҷтимоӣ, сатҳи муносиби ҳаёти инсон иборат аст. Ҳамзамон, ҳадафи сиёсати иҷтимоӣ аз он иборат аст, ки ба ҳар як шаҳрванд имконият фароҳам оварда шавад, ки рушди озодонаи амалигардонии қобилиятҳои худ, гирифтани даромади мувофиқ ва беҳбудии ҳаёти ӯ таъмин карда шавад.
Ҷаҳонгир Муродов,
мутахассиси пешбари Раёсати
таҳлили масъалаҳои иҷтимоии
МТС-и назди Президенти ҶТ
