(Аз китоби “Забони миллат–ҳастии миллат”-и Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон (2016, китоби 1)
Хулосаи устод Садриддин Айнӣ аз таҳқиқи вожаи “тоҷик” дар сарчашмаҳо, ки дар се банд таҳия шудааст, чунин аст:
- Чунон ки дар мисоли аз асари Хоҷа Абдулқодири Холиқи Ғиҷдувонӣ гирифташуда дидем, калимаи “тоҷик” бо ҳамин шакл аз асри XII боз дар адабиёт навишта будааст. Албатта, ин калима дар адабиёти навишта аввалин бор аз тарафи ҳамин муаллиф кор фармуда нашудааст ва дар ҳамин асри XII будани ин калима ҳаминро нишон медиҳад, ки дар асри мазкур ва пештар аз он ин калима дар байни халқ забонзад ва дар байни муаллифон ва нависандагон яке аз истилоҳоти ба кор раванда будааст. Аммо аз он ҷо, ки асарҳо оид ба қарни Х ва XII ба сабаби нобуд шуданашон дар куштор ва сӯхторҳои Чингиз ба мо нарасидаанд ва агар баъзеи онҳо саломат монда бошанд ҳам, мо надидаем. Нусхаи асари Хоҷа Абдухолиқ ҳам китобати Ҳиндустон аст, аҷаб нест, ки ин асар ба воситаи равандагони пеш аз истилои Чингиз, ё ба воситаи гурезагони ҳуҷуми Чингиз дар Ҳиндустон афтода бошад ва бо як тасодуфи дигар нусхаи ин ба Мовароуннаҳр баргашта омада бошад, вагарна ин ҳам ба мо намерасид.
- Калимаи “тоҷик” ба сифати номи як халқи форсизабон сараввал ба мардуми форсизабони Осиёи Миёна ва Хуросон кор фармуда шуда, баъд аз он (дар мавриди) ҳамаи форсизабонони рӯйи дунё ба кор бурда шудааст. Бинобар ин Саъдӣ, ки аз ҷумлаи аҳолии аслии Шероз аст ва ин шаҳр маркази вилояти Форс аст, мумкин ёфтааст, ки худро дар шеъри худ “тоҷик” шуморад ва муаллифони дигари эронӣ аз қадимтарини онҳо гирифта то нависандагони асри XIX, калимаи “тоҷик”-ро беибо ба халқи форсизабони Эрон ҳам кор фармудаанд.
- Халқи форсизабони Осиёи Миёна ва Хуросон, ки аз замонҳои хеле қадим боз номи “тоҷик” ба инҳо дода шудааст, албатта, баробари ин ном пайдо нашудаанд, ё ин ки аз ягон ҷой наёмадаанд, балки инҳо аҳолии як сарзаминанд, ки баъд аз исломият ба инҳо номи “тоҷик” ва ба забонашон “забони форсӣ” ё ин ки “забони тоҷикӣ” дода шудааст ва чунонки баъд аз исломият забони форсии ҷадид аввал дар Мовароуннаҳр ва Хуросон ташкил, баъд аз он ба ҳамаи Мовароуннаҳр паҳн шуд, калимаи “тоҷик” ҳам ба сифати як номи миллӣ аввалин бор ба халқҳои форсизабони Осиёи Миёна ва Хуросон кор фармуда шуда, баъд аз он ҳамаи халқҳои форсизабонро бо ин ном ном бурдан мумкин шуморида шудааст (мисолҳои боло инро равшан исбот карданд).
Он халқҳои Осиёи Миёна ва Хуросон, ки инҳоро баъд аз исломият “тоҷик” ва забонашонро “форсӣ” ё ин ки “тоҷикӣ” номидаанд, киҳо буданд?
Инҳо ҳамон халқҳои Осиёи Миёна ва Хуросон буданд, ки чандин аср пеш аз исломият дар ин сарзаминҳо ба тариқи муқимӣ дар шаҳру деҳот ба хонаву ҷой зиндагонӣ карда, ба зироат ва касбҳои дастӣ умргузаронӣ мекарданд, инҳо ҳамон суғдиён буданд, ки дар шаҳрҳои марказии Мовароуннаҳр, дар канорҳо, водиҳо ва кӯҳҳои Зарафшон ва Бохтариёну Тахориён буданд, ки бо марказияти Балхи қадим дар Хуросон ва Чағониён буданд, ки бо марказияти Тирмиз ва Ҳисори Шодмони имрӯза дар канорҳои рости рӯди Омӯя зиндагонӣ мекарданд”. (Айнӣ С. Тоҷикон дар қаламрави Ориёно. Маънои калимаи “тоҷик”. Душанбе, 2009, саҳ. 53-54.)
***
Албатта “форсӣ” ё “форсии дарӣ” номидани забони ҳозираи тоҷик, ки се ҳиссаи як ҷисми том мебошад ва имрӯз ҳам тафовутҳои бунёдӣ барои ҷудоии онҳо мушоҳида намешавад, на хилофи ҳақиқати таърихист ва на халале ба истиқлолияти кишвари мо мерасонад. Дар ҷаҳони имрӯзи мо чандин кишваре, монанди мамлакатҳои араб мешиносем, ки бо вуҷуди истиқлолияти ому том номи забонашон муштарак аст. Ҳанӯз Садриддин Айнӣ навишта буд, ки тоҷикон “халқи форсизабони Осиёи Миёна ва Хуросон мебошанд“, ки баъд аз ислом ба онҳо номи тоҷик ва ба забонашон “забони форсӣ“ ё ин ки “забони тоҷикӣ“ дода шуд“. Азбаски ҳангоми таъсиси ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна пас аз Инқилоби Октябр номи ҷумҳуриҳои нав ва забони онҳо аз номи миллат ва қавму қабилаҳои сокини онҳо гирифта шуд, ба мисли Ӯзбекистон, Туркманистон, Қирғизистон, бинобар ин, аз нигоҳи “тақсимгарон” Тоҷикистон ва забони тоҷикӣ низ мутобиқи ин “усул” ва “қонун” буд.
Назар ба воқеиятҳои Тоҷикистони рӯзгори мо беҳтар он аст, ки номи забони расмии давлати мустақили Тоҷикистон ҳамин номи ҷорӣ, яъне “забони тоҷикӣ» боқӣ гузошта шавад, зеро барои соҳибназарон пӯшида нест, ки барои тақвияти пешниҳоди боло баъзе далелҳо пайдо кардан мумкин аст. Масалан, дар ибтидои пайдоиш барои ташхиси ин забон аз дигар забону лаҳҷаҳои хешованд ҳамзамон ба мисли суғдӣ, тахорӣ, хузӣ, хоразмӣ онро “форсии дарӣ” ё “дарӣ” ва ҳатто “форсии ҳиндӣ” гуфтанд ва ин амалро ғалат нашуморидаанд. Ва ё ин ки тайи солиёни дарози дурӣ ва ҷудоии тоҷикон ва эрониён, дар асари омилҳои гуногуни сиёсиву иҷтимоӣ ва фарҳангии садаҳои охир, батадриҷ баъзе тафовутҳои дастурӣ ва дигаргуниҳои луғавӣ ба миён омадааст, ки онҳо забони тоҷикиро рангу бӯйи “маҳаллӣ” медиҳанд ва мансубияти онро бо минтақаи хос таъкид мекунанд. Албатта, ин далелҳо аз нигоҳи фанни забоншиносӣ ба ҳадди бунёдӣ ва ба он андоза амиқ нестанд, ки забони ҳозираи тоҷикиро аз форсӣ ё дарӣ ҷудо сохта, онро ба як забони мустақил табдил диҳанд. Аммо ҷанбаҳои равонӣ ва сиёсии ин авомил ба андозае ҷиддӣ ҳастанд, ки дар шароити кунунӣ наметавон аз онҳо сарфи назар кард.
Хулоса, аз баррасии иҷмолии вожаи “тоҷик” ба маънои қавм, номвожаи ҷуғрофӣ ва номи забон чунин натиҷагирӣ кардан мумкин аст:
Истилоҳи “тоҷик” ба маънои як қавми ориёӣ ё эронӣ аз давраҳои бостон маълуму машҳур буда дар сарчашмаҳо бо шаклҳои мухталифи “тоз”, “тоҷ”, “тот”, “таоҷик”, “тагзик”, “тожик”, “тоҷик” ва ғайра вомехӯрад.
Ба маънои кишвар ё вилоят дар сарчашмаҳои таърихии ба дасти мо расида дар шакли Тагзик, Тазиг, Тоҷикия, Тахикиния, Тоҷик аз садаи VII-и милод ин тараф истифода шудааст.
Ба маънои забон низ тақрибан аз асри VII-и милодӣ дар манбаъҳои хаттии манотиқи Шаркии Эронзамин ва қабоили турку сарзамини Тибет маълум будааст, ки ин ақидаи аксари муҳаққиқонро дар бораи истифодаи забони тоҷикӣ фақат аз асри XIX дар “Сафарнома”-и Миризатуллоҳи Ҳиндӣ ба куллӣ рад менамояд.
Ба таври умум, аз мутолиаву баррасии маводу сарчашмаҳои бадастрасида чунин натиҷагирӣ кардан мумкин аст, ки агар вожаи “форсӣ”, “форс” дар минтақаи ғарбии паҳншавии халқҳои ориёӣ аз тарафи ҳамсоягони арабиву юнониву румиву суриёнӣ ба мардуми эронитабор итлоқ шуда бошад, пас истилоҳи “тоҷик” дар минтақаи шарқии паҳншавии ин мардум аз тарафи чиниҳову турку тибетиҳо ва ғайра барои номгузории қавму халқиятҳои эронӣ истифода шудааст.
Ба ҳар ҳол, ин чанд фикру пешниҳод фақат тарҳи мавзӯъ мебошад ва онҳо ҳам танҳо дар асоси сарчашма ва манбаъҳои ба дасти мо расида мураттаб шудаанд. Шояд дар оянда доир ба ин мавзӯъ аз бойгонии азими таърихи қавмҳои ориёӣ мадраку далел ва санадҳои мушаххастару муайянтаре ба даст ояд ва маълумоти тозае ба он зам шавад.
Шояд дар оянда аз миёни садҳо маводи дарбору девони нодида ва нохонда ахбору асноде пайдо шавад, ки баъзе назарияҳоро дар мавзӯи забони мо ва саргузашти номҳои он ботил карда, андешаҳои навро ба вуҷуд биёрад, чунон ки дар қарни ХХ дар ин майдон бо бозёфтҳои аҷиби худ ҷилвагарӣ карда буд. Ҷои шакке ҳам нест, ки ҷавонони донишдӯст ва ватанпарасти имрӯз ва фарзандони ояндаи истиқлолияти ин кишвари бостонии зебо ба хотири бозофариниши воқеият, китоби азими сарнавишти халқи худ ва саргузашти забони ширини модарии хешро чунон ки дар асл будаст, мехонанд ва дар бораи номи забони худ низ ба қарори дуруст меоянд.
Дар охир боз як бори дигар таъкид карданӣ ҳастем, ки ин чанд назару пешниҳоде, ки арз шуд, танҳо тарҳи мавзӯъ мебошад. Забон аз они халқест, ки онро сохта, сайқал дода ва нигоҳ доштааст ва ӯст, ки фарзанди худро ном мегузорад. Аз ин рӯ, пешвоёни фикру андешаи миллат дар ҳалли масъалаҳои он бояд камоли эҳтиёт ва мулоҳизаро ба кор баранд, то ин ки дар ҳалли ин масъалаи нозук иштибоҳу хатое рӯй надиҳад, махсусан дар боби номи забони миллӣ, ки мафҳуми муқаддас аст ва муқаддасот бояд равшан, дақиқ ва собит бошанд.
Ба андешаи мо ин забони муштараки мо, ки аз умқи таърихи гузаштаи миллати сарбаланди мо ба мо расидааст, хоҳ дарӣ бошад, хоҳ форсӣ ва хоҳ тоҷикӣ сарвати бебаҳои миллати тоҷик буда, дар дараҷаи садаҳои дурударози таърихӣ унсурҳои умумӣ ва гуногунтаркиби тоифаву халқҳои тоҷиктаборро аз Ориёнои бузург то Эрону Осиёи Марказиву Ҳинду Покистон ва дигар сарзаминҳои мо паҳншавии соҳибони ин забонро дар бар гирифта бо он гуногунрангиву шевогиву покизагӣ ба мо расидааст ва вазифаи муқаддаси ҳар яки мо, соҳибони ин забон чун гавҳараки чашм поку беолоиш нигоҳ доштани он буда, ба ояндагон расондани ин забон ба ҳайси як забони тавонои илмиву давлатӣ, иҷтимоиву фарҳангӣ мебошад. Тавре ки дар яке аз мақолаҳои худ бо номи “Инсон ва андешаи ҷаҳонсозии ӯ” навишта будам: “Забони зиндаи тоҷикии форси дарӣ ҳамон забонест, ки бо он “Авасто”-ро навиштаанд, ҳамон забонест, ки бо такомулаш дар даврони ислом “Шоҳнома”-ву “Маснавии маънавӣ” навиштаанд, ҳамон забонест, ки дар ҷомеаи шӯравӣ ба ҳар навъе аз буҳрони фарҳангӣ худро ба саломат то истиқлолияти фарҳангию сиёсӣ расонд ва ҳатто тавонист давоми сарнавишти соҳибашро бо қалами Айниву Турсунзода ва аллома Ғафуров бинависад”.
(Аз китоби “Забони миллат–ҳастии миллат”-и Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон (2016, китоби 1)
