Тоҷикистон ба шарофати сиёсати хирадмандонаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ, Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон тавонист дар даврони Истиқлолият на танҳо равобити судманде бо ҷаҳони хориҷ, аз ҷумла бо кишварҳои мусулмонӣ барқарор созад, балки бо пайдо намудани равиши хосси дипломатияи худ, ки бар ҳифзи манофеи миллӣ ва риояи манфиати шарикон ва эҳтироми арзишҳои умумибашарӣ асос ёфтааст, ҳамчун як кишвари фаъол ва таъсиргузор дар ҳалли масоили глобалӣ шинохта шавад.
Дар ин росто, дар сиёсати хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба роҳ мондани ҳамкорӣ бо Ҷумҳурии Исломии Эрон ҷойгоҳи хосси худро дорад, зеро ин ду кишвари ҳамзабону ҳамфарҳангро умумиятҳои таърихӣ, анъанаҳои дерини дӯстию бародарӣ ва ҳамкории мутақобилан судманд ба ҳам мепайванданд, ки он аз муҳимтарин омилҳои рушду густариши сареъи муносибатҳои ду кишвар дар замони истиқлоли Тоҷикистон гардиданд.
Таҳлили таърихи рушди муносибатҳои Тоҷикистону Эрон нишон дод, ки ҳамкории муваффақонаи кишварҳо дар заминаи усулҳои баробарӣ ва риояи меъёру қоидаҳои муносибатҳои байналмилалӣ зина ба зина рушд намудаанд. Дар тӯли зиёда аз бисту панҷ сол муносибатҳои ҳусни ҳамҷаворӣ ва ҳамдигарфаҳмӣ байни ду давлат дар самтҳои зиёди муносибатҳои дуҷониба мунтазам ташаккул ёфтанд. Пояи ҳуқуқии муносибатҳои ду кишварро зиёда аз 150 санади дуҷонибаи ҳамкорӣ дар соҳаҳои гуногун ташкил медиҳанд, ки онҳо дурнамои муносибатҳои ду кишвари дӯст ва ҳамзабонро муайян намуда, дар таъмини заминаҳои ҳуқуқӣ нақши бунёдиро иҷро намуданд. Лоиҳаҳои ҳамкории муваффақ ва судманд миёни ду кишвар, аз ҷумла сохтмони НБО Сангтуда – 2, нақби Истиқлол, лоиҳаҳои соҳаи кишоварзӣ, фарҳангӣ, илмӣ, соҳаи маориф ва ғайра ба роҳ монда шудаанд, ки баёнгари тавсеа ва рушди равобити дӯстона мебошанд.
Муносибатҳои мустақими дуҷониба миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Ҷумҳурии Исломии Эрон пас аз соҳибистиқлол гардидани Тоҷикистон оғоз меёбад. Ҷумҳурии Исломии Эрон дар қатори аввалинҳо истиқлолияти Ҷумҳурии Тоҷикистонро соли 1991 ба расмият шинохта, моҳи январи соли 1992 аввалин шуда Сафорати худро дар Душанбе ифтитоҳ намуд. Моҳи июли соли 1995 Сафорати Ҷумҳурии Тоҷикистон низ дар шаҳри Теҳрон боз гардид.
Мубодилаи пайдарпайи боздидҳои расмии роҳбарияти олии ду кишвар, мулоқоту гуфтушунидҳои пурмуҳтавои онҳо, ки дар тӯли ин муддат дар фазои ҳусни тафоҳум ва созандагӣ сурат мегиранд, барои тавсеаи доираи ҳамкориҳои гуногунҷанбаи ду кишвар нақши калидӣ доранд. Моҳи июни соли 1992 Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Раҳмон Набиев аз Ҷумҳурии Исломии Эрон боздиди расмӣ ба амал оварда, дар чаҳорчӯби он “Эъломияи усули ҳамкориҳо байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Эрон” ба имзо расид. Ин Эъломия то соли 1995 принсипҳои асосии ҳамкориҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангиро байни ду кишвар муқаррар ва танзим менамуд.
Такони мусбат ва самаранокро дар истифодаи васеи имкониятҳо ва густариши ҳамкориҳои бунёди иқтисодӣ ва бомуваффақияти Тоҷикистону Эрон, инчунин, баланд бардоштани нақши минтақавии ду кишвар, сафарҳои мутақобилаи роҳбарони ду кишвар нақши меҳварӣ доранд. Зимни яке аз сафарҳои расмӣ ба Ҷумҳурии Исломии Эрон, ки 28-29 ноябри соли 2008 сурат гирифт, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон Ҷумҳурии Исломии Эронро шарики стратегии табиии Тоҷикистон арзёбӣ намудааст.
Дар тӯли солҳои Истиқлолияти давлатӣ Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бо сафарҳои расмӣ ва корӣ 18 маротиба ба Эрон ташриф оварда, президентҳои Ҷумҳурии Исломии Эрон дар навбати худ ба Ҷумҳурии Тоҷикистон 10 сафари расмӣ ва корӣ анҷом доданд. Гузашта аз ин, роҳбарони ду кишвар борҳо дар ҳошияи чорабиниҳои гуногуни байналмилалӣ дар Макка, Истанбул, Ню Йорк, Кувайт, Пекин, Бишкек ва дигар шаҳрҳои ҷаҳон мулоқоти дуҷониба баргузор карданд.
Ин сафарҳо тавсеаи уфуқҳои дурнамои беҳтару хубтари муносиботи ду кишвари бародарро аён сохт.
Аз оғози солҳои 2000-ум ҷонибҳо барои ба роҳ мондани ҳамкориҳои мутақобилан судманд дар формати сеҷонибаи давлатҳои форсизабон – Тоҷикистон, Афғонистон ва Эрон қадамҳои назаррас гузоштанд. Асоси ѓоявии ин ҳамкориҳоро сарнавишти муштараки таърихӣ, забонӣ ва арзишҳои динии кишварҳо ташкил додааст. Мисоли равшани талошҳои се кишвари форсизабон ҷашни муштараки Наврӯз аст, ки ҷашнҳои онҳо дар Эрон, Афғонистон ва Тоҷикистон баргузор шуданд. 25 марти соли 2012 дар шаҳри Душанбе ҷаласаи сеҷонибаи президентҳои Тоҷикистон, Афғонистон ва Эрон баргузор шуд. Ҳамкориҳои зербиноии иқтисодӣ ҳамчун самти муҳим ва афзалиятнок дар муносибатҳои дарозмуддати муносибатҳои Тоҷикистон, Афғонистон ва Эрон арзёбӣ гардиданд. Баъди мулоқотҳо “Ёддошти тафоҳум дар бораи ҳамкориҳо миёни ҶТ, ҶИЭ ва ҶИА дар соҳаи сохтмони роҳи оҳан, хати интиқоли барқ ва лӯлаи об (нефт, газ, неруи барқ)” ба имзо расид. Ҳамзамон, ҷонибҳо ҷиҳати густариши ҳамкориҳо дар амалӣ сохтани барномаҳои ягонаи байнидавлатӣ, равандҳои ҳамгироӣ ва рафъи мушкилоти сиёсӣ ва иқтисодӣ аз ҷумла, ҷанги шаҳрвандии то имрӯз идомадошта дар Афғонистон ба мувофиқа расиданд.
Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Эрон на танҳо бо уҳдадориҳои дуҷониба, балки инчунин, бо уҳдадориҳои бисёрҷониба – дар доираи ташкилотҳои ҷаҳонӣ ва минтақавӣ, ки ба онҳо аъзо мебошанд, вобастаанд. Чунин мавқеъгириҳои ҷонибҳо барои рушди васеи ҳамкорӣ дар бисёр соҳаҳои иқтисодиёт, фарҳанг, маориф, энергетика, сохтмон ва ғайра мусоидат менамоянд.
Моҳи сентябри соли 2014 сафари расмии Президенти Ҷумҳурии Исломии Эрон Ҳасан Рӯҳонӣ ва ҳамчунин иштироки ҳайати воломақоми ин кишвар дар ҷаласаи Шӯрои сарони давлатҳои аъзои СҲШ (11–12 сентябри соли 2014) сурат гирифта буд ва натиҷаҳои ин сафар барои тавсеаи муносибатҳо хеле арзишманд маҳсуб мешавад.
Ба хусус, мулоқоти Президенти Ҷумҳурии Исломии Эрон дар Душанбе бо Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва мубодилаи афкоре, ки роҷеъ ба масъалаҳои мубрами муносибатҳои дуҷониба ва мушкилоти минтақавию байналмилалӣ, аз ҷумла Афғонистон сурат гирифт, бисёр судманд буданд. Зимни мулоқот зикр гардид, ки яке аз ҳадафҳои муҳимми сиёсати хориҷии Тоҷикистон густариши ҳамкории иқтисодӣ ва тиҷоратӣ миёни кишварҳо мебошад. Дар натиҷаи сафари расмӣ 8 санади ҳамкорӣ дар самти ҳамкориҳои иқтисодӣ, фарҳангӣ, маориф, тандурустӣ ва иҷтимоӣ ба имзо расиданд.
15 июни соли 2019 мулоқоти Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон бо Президенти Ҷумҳурии Исломии Эрон Ҳасани Рӯҳонӣ дар ҳошияи Ҳамоиши панҷуми Машварати ҳамкорӣ ва тадбирҳои боварӣ дар Осиё дар Душанбе баргузор гашт, ки зимни он маҷмӯи масоили ҳамкории гуногунҷанбаи Тоҷикистону Эрон баррасӣ гардид. Ҷонибҳо ба масъалаи рушди ҳамкории иқтисодию тиҷоратӣ, сармоягузорӣ, густариши робитаҳо дар бахшҳои тандурустӣ, маориф, илму техника, фарҳанг ва соҳаҳои инфрасохторию коммуникатсионӣ таваҷҷуҳ зоҳир карданд. Гуфтугӯйи судманд, ҳамчунин доир ба авзои кунунию минбаъдаи Афғонистон ва дигар мавзуъҳои минтақавию ҷаҳонӣ сурат гирифт. Ҳасани Рӯҳонӣ шахсан ба Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон дигарбора пешниҳод намуд, ки Тоҷикистон бахше аз бандари “Чобаҳор”-ро барои истифода ба иҷора бигирад.
Дар доираи ҳамкориҳои бисёрсамта робитаҳои байнипарлумонии Тоҷикистону Эрон низ тайи солҳои охир ривоҷи тоза мегиранд. Миёни Маҷлиси намояндагони Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Маҷлиси Шӯрои Исломии Ҷумҳурии Исломии Эрон гурӯҳи байнипарлумонӣ фаъолият менамояд, ки нақши он дар тавсеаи ҳамкории байнипарламентии ду кишвар муассир аст.
Дар ҳамин доира, ҳамчунин як силсила сафарҳо ва мулоқоти расмии роҳбарони ниҳодҳои алоҳида сурат гирифтаанд, ки дар рафти онҳо масъалаҳои мубрами равобити ду кишвар пайваста таҳким меёбанд.
Вобаста ба ин, дар муносибати миёни ду кишвар «Ёддошти тафоҳум байни Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҳукумати Ҷумҳурии Исломии Эрон оид ба усул ва чорчӯбаи ҳамкориҳои дуҷониба дар соҳаи амният», ки 1 июни соли ҷорӣ зимни мулоқоти Вазири корҳои хориҷии Ҷумҳурии Тоҷикистон Сироҷиддин Муҳриддин ва Вазири умури хориҷаи Ҷумҳурии Исломии Эрон Муҳаммад Ҷавод Зариф дар шаҳри Теҳрон ба имзо расид, ки як қадами таърихӣ буда, иродаи ҳар ду тарафро дар мубориза бо экстремизм ва терроризм ифода мекунад.
Бар асоси ин Ёддошти тафоҳум тарафҳо вазифадор шудаанд, ки аз фаъолияти ҳизбу ҳаракатҳое, ки ҳамчун созмонҳои террористӣ ва экстремистӣ эълон шудаанд, пешгирӣ карда, аз ҳама намуди дастгирӣ ва ҷонибдории онҳо худдорӣ намоянд.
Имзои ин санади ҳуқуқӣ бори дигар нишон дод, ки он ифодакунандаи манфиатҳои воқеии ду давлати ҳамтабор ва ҳамманфиат буда, моҳияти аслии муносибатҳои Тоҷикистону Эрон маҳз ҳамкорию ҳамзистист.
Шоистаи зикр аст, ки робитаҳои иқтисодию тиҷоратии Тоҷикистону Эрон беш аз пеш густариш меёбанд. Миёни ду кишвар Комиссияи муштараки байнидавлатии иқтисодию тиҷоратӣ амал менамояд, ки фаъолияти назаррас дорад. Ҷаласаи 13-уми Комиссияи муштараки ҳамкориҳои тиҷоратӣ, иқтисодӣ, техникӣ ва фарҳангии Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Эрон дар Теҳрон 2-3 декабри соли 2019 баргузор гардид ва барои пайгирии натиҷаҳои он Нақшаи чорабиниҳо тартиб дода шуд. Ҳамчунин, дар рафти ҷаласа як қатор масъалаҳои муҳим ҷиҳати беҳтар намудани равобити ду кишвар баррасӣ гардида, махсусан рӯйи анҷоми лоиҳаҳои амалкунанда миёни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Ҷумҳурии Исломии Эрон таваҷҷуҳ зоҳир шуд. Аз ҷумла, қарор шуд, ки Ҷумҳурии Исломии Эрон сохтмони нақби “Истиқлол” – ро идома дода, бо ҷалби мутахассисони эронӣ лоиҳаи мазкурро то ба охир мерасонад.
Баргузории ҷаласаи 13-уми Комиссияи муштарак дар беҳтар шудани равобити ду кишвар нақши муассир дошта, ҳамкориҳои тиҷоратӣ, иқтисодӣ, техникӣ ва фарҳангии байнидавлатиро тавсеа хоҳад бахшид.
Ҳамзамон, байни ду давлат роҳи ҳавоӣ вуҷуд дорад, ки парвозҳои мустақими ҳавопаймоҳои Корхонаи воҳиди давлатии ҳавопаймоии Тоҷикистон – “Тоҷик эйр” ва ширкати ҳавопаймоии Эрон – “Вориш” ба роҳ монда шудааст. Парвозҳо ҳафтае ду маротиба бо хатсайрҳои Душанбе – Теҳрон – Душанбе ва Теҳрон – Машҳад – Душанбе сурат мегиранд, ки айни ҳол бо сабаби паҳн нагардидани коронавируси Чинӣ мувақатан баста шудааст.
Бояд қайд кард, ки мо захира ва имкониятҳои васеи ба роҳ мондани самтҳои нави ҳамкориҳои ба якдигар муфидро дорем ва дурнамои муносибатҳои дӯстона ва бародаронаи мо низ маҳз ҳаминро тақозо доранд.
Икромиддин Неъматов,
номзади илмҳои таърих,
коршиноси Раёсати таҳлил ва
ояндабинии сиёсати хориҷии
Маркази тадқиқоти стратегии
назди Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон
