Афғонистон давлатест, ки ба худ не, балки ба бегонагон такя карда, дар чил соли охир ду бор фиреб хӯрд. Бори аввал ин кишвар ба давлати шӯравӣ такя карду ба ҳамаи ҷанбаҳои мусбати ҳамкориҳояш бо ин давлат нигоҳ накарда, баъд аз баромадани охирин аскари шӯравӣ ғарқи хун гардид. Бори дуюм, ин фиребхӯрдагии халқи Афғонистон дар рӯзҳои мо рух дод – ба эътилофи ҳарбии ғарбӣ такя кард, вале артиши ин давлатҳо ҳанӯз аз ин кишвар набаромада, аллакай ҷангҳои хунин оғозу ҳокимияти қонунӣ валангор гардиданд. Чунин аст оқибати бегонапарастӣ, муттаҳид набудани давлат ва халқ, ин аст натиҷаи надоштани шахсияти сарвару пешвою пешбар дар давлат. Аз ҷониби дигар, тамоми ҳодисаҳое, ки тайи чанд моҳу рӯзҳои охир дар ин кишвари мусибатзода рух доданд, нишон доданд, ки чӣ гуна баъзе шахсиятҳое, ки дар байни қавму миллатҳои гуногуни Афғонистон даъвои сарварӣ доштанд, аз ахлоқу инсонпарастӣ фарсахҳо дур мондаанд. Маҳз ҳамин буд, ки тамоми гаронии ин ҷангҳо ба дӯши халқии одии Афғонистон афтод.
Чунонки маълум аст, дар зарфи ҳамагӣ якчанд моҳ аксарияти кулли вилоятҳо ва ноҳияҳои Афғонистон бе ягон муқовимати назаррасе ба пуррагӣ забт шуданд. Мутаасифона, ҳамаи ин бе набард, ҳамчун тиҷорати байни чанд саркардае анҷом ёфт. Дар ин кор нақши хариду фурӯш, пулу сармоя, ки аз ҷониби бегонагон пардохт шудааст, калидӣ буд. Садҳо ва ҳазорҳо нафароне, ки бо навтарин аслиҳа мусаллаҳ буданд, ягон муқовимате нишон надода, ё фурӯхта шуданд, ё гурехтанд ва ё ба тарзи дигари аз мардонагӣ дур таслим шуданд. Онҳое, ки дар ин раванд ба тиҷорат машғул гардиданд, бо чанд пайсаи гирифтаашон ҷилои ватан карданд, вале мардум, хосатан духтарону занони ин халқро ба асорату ғуломӣ маҳкум сохтанд. Ин гуна ашхос аз ёд бароварданд, ки барои мардоне, ки меросбари Рустаму Сӯҳроб ва садҳо ҷавонмардони дигари ривоятию воқеиянд, чунин муносибат ба халқу миллат намезебад.
Ҳодисаи нангинтарин дар рӯзҳои охир ин истеъфои Ҳукумати Афғонистон буд. Президенте, ки бо ном аз ҷониби халқи Афғонистон интихоб шуда буд, дар назди ин халқ масъулияте ҳис накарда, аз кишвар фирор кард. Қисмати начандон хурди дигар аз намояндагони ҳукумати собиқ низ ин амали нангинро аз пайи сарвари худ такрор карданд. Мутаассифона, онҳо аз Афғонистон на ёд аз халқу миллат ва ё гузаштагону ниёгон, балки танҳо сандуқҳои пулу зар бо худ бурданд. Ин гуноҳест, ки мардуми одии Афғонистон онро ҳеч гоҳ намебахшад.
Ба туфайли аз ахлоқ дур гаштани бо ном “сарварони” Афғонистон, бо мардуми ин кишвар дар рӯзҳои охир ҳодисаҳое рух доданд, ки аз тасаввуру тахайюл дуранд. Ҳама оламиён манзараеро, ки қаблан дар филмҳои фантастикӣ дида буданд, дар мисоли халқи азияткашидаи Афғонистон диданд – чӣ гуна мардуми аз тарси адӯ рамида ва дар талвосаи ҷон ба тайёра мечаспаду аз ҳаво сарозер ба замин меафтад. Ин гуна ҳодисаҳо нанг барои кулли инсоният аст.
Вобаста ба ин ёдрас мешавем, ки ин мусибати мардуми Афғонистон тӯли якчанд моҳу рӯзҳои охир қабл аз ҳама ба қалби мардуми кишвари мо, ба ҳар як фарди тоҷик таъсири амиқ гузоштааст, зеро чунонки Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар нуҳумин Конфронси вазирони “Қалби Осиё – Раванди Истамбул” таъкид доштанд, “Тоҷикистону Афғонистонро муштаракоти зиёди тамаддунӣ ва робитаҳои зичи ҳусни ҳамҷаворӣ ба ҳам мепайванданд. Мардуми шарифи ин кишвари бародар бо мо ҳамзабону ҳамфарҳанг буда, решаҳои муштараки таърихии мо ба умқи ҳазорсолаҳо мерасанд. Аз ин рӯ, табиист, ки мо ба сарнавишти бародарони афғони худ бетафовут нестем. Ҳар дарду ранҷе, ки мардуми Афғонистон мекашад, дар қалби мардуми тоҷик низ садо медиҳад».
Дар ҳақиқат ҳам, мардуми тоҷик имрӯз ба куллӣ дар андешаи сарнавишти бародарони худ аз Афғонистон афтодаанд. Дар Тоҷикистон чунин меҳисобанд ва умед ҳам доранд, ки мардуми ин кишвари ранҷдида, ки бо такя ба бегонагон ду бор муваффақ нашуданд, фурсати сеюмро аз даст нахоҳанд дод ва ҳатман аз ҷанг ба сулҳ рӯ меоваранд. Роҳи ягонаи ҳалли масъалаи Афғонистон бояд идеалӣ бошад, вагарна роҳҳои муқаррарӣ натиҷае нахоҳанд дошт. Дар ин росто бояд, аввалан, ҳалли буҳрони Афғонистон танҳо кори дохилии худи мардуми ин кишвар бошад – бе силоҳ, бо гуфтушунид байни худи мардуми Афғонистон, бузургдавлатҳо ва ҳамсоягон ба ин муколима танҳо мусоидат кунанд. Дар рафти гуфтушунидҳо бояд ниёзҳои на танҳо динӣ, балки қавмию фарҳангӣ, аз ҷумла меъёрҳои забонии ҳама сокинони кишвар бе истисно ба эътибор гирифта шаванд.
Дуюм, он низоме, ки дар кишвар бунёд мешавад, танҳо барои Афғонистон бошад ва сохтор ё идеяҳои он ба ҳамсоякишварҳо содирот карда нашаванд.
Сеюм, сари қудрат дар кишвар кадом қувваҳое, ки набошанд, ҳеч гоҳ роҳ надиҳанд, ки ҷангҷӯён аз Сурияву Ироқ ва давлатҳои дигари ҷангзада ба Афғонистон интиқол дода шаванд.
Чорум, мардуми Афғонистонро зарур аст, ки бо се бадии кабира мубориза кунанд – бо мухаддарот, силоҳфурӯшӣ ва ҷинояткориҳои фаромиллӣ, инчунин ҳатман пеши роҳи муҳоҷирату гурезашавӣ ва дигар офатҳои гуманитариро, махсусан табъизи гендериро бигиранд.
Халқи тоҷик бо мардуми Афғонистон муштаракоти зиёде дорад. Аз ҷумла, мутафаккири бузурги тоҷик Мавлоно Ҷалолуддини Румии Балхиро (1207-1273) мо ҳама чун шахсияти сернуфузе барои ҳар ду халқ эътироф мекунем. Ин мутафаккири маъруфи мо ҷангро чун роҳи ҳалли низоъҳо мабдаъан қабул надошт ва аз ин ҷост, ки рӯ овардан ба зӯровариро як кори кӯдакона ва аз ҷиддият дур меҳисобид. Ба ин маънӣ Мавлоно дар дафтари аввали «Маснавии манавӣ»-и оламгири худ навиштааст:
Ҷанги халқон ҳамчу ҷанги кӯдакон,
Ҷумла бемаъниву бемағзу мӯҳон.
Аз ин рӯ, умеду боварӣ дорем, ки мардуми Афғонистон бо даъвати чунин фарзандони хирадманди худ, ки Мавлоно намунаи боризе аз онҳост, аз ҷанг ба сулҳ рӯ меоварад ва ватани худро дар кутоҳтарин муҳлат ба як кишвари озоду обод ва ба як сарзамине табдил медиҳад, ки ҳар як сокини он новобаста аз қавму миллат ва ҷинсу мазҳаб танҳо дар вазъи сулҳу оромӣ ва ваҳдати комил бо ҳамдигар қарор хоҳад дошт.
Зиёӣ Хуршед Махшулзода
доктори илми фалсафа, профессор
